Người xấu duyên lặn vào trong
Bao nhiêu người đẹp duyên bong ra ngoài
Từ
xa xưa, người Việt luôn luôn nhìn nhận về cơ thể mình như một ý thức,
một nhu cầu không thể thiếu trong cuộc sống. Ca dao dân ca là nơi để họ
giãi bày những nhận định, suy đoán về tính người qua hình dáng cơ thể
sau nhiều thế hệ được đúc kết lại.
Tất
nhiên, cách nhìn nhận ấy sẽ có đúng và có sai. Bởi đã nói là “đúc kết
kinh nghiệm” thì không thể nào hoàn hảo được, dù những kinh nghiệm đó
xuất phát từ thực tế cuộc sống đi nữa. Dưới góc nhìn của văn hoá dân
gian, chúng tôi xin được điểm qua những kinh nghiệm ấy của người bình
dân Việt Nam.
1. Nhìn người qua diện mạo, hình dung
1.1. Qua “răng” và “tóc”
Đầu tiên, điều người bình dân quan tâm nhất là hai bộ phận răng và tóc. Bởi lẽ, theo họ “cái răng, cái tóc là góc con người”!
So
sánh với kinh nghiệm dân gian của những bà nội trợ khi chọn cá, diện
mạo con người cũng được nhìn nhận, xét trong nội hàm câu ca, chúng tôi
cho rằng đây dành cho người phụ nữ:
Cá tươi xem lấy đôi mang
Người khôn xem lấy đôi hàng tóc mai
Tương tự như vậy, có câu:
Tóc mai dài xuống mang tai
Là người khó tánh ít ai vừa lòng
Một tướng mạo khả ái danh cho khách má hồng:
Tóc thưa, dài, mướt, trắng da
Ở hàng lầu các, dung hòa phu nhân
Ngược lại, đây là hình ảnh lý tưởng:
Tóc đen, thưa, rộng mà dài
Vuông tròn sắc mặt là trai anh hùng
Nhìn tưởng của cả hai: đàn ông lẫn đàn bà:
Đàn ông ít tóc: an nhàn
Đàn bà ít tóc: dở dang duyên tình
Tương tự, và ở chiều người lại, ca dao có câu:
Đàn bà nhiều tóc thì sang
Đàn ông nhiều tóc thì mang nặng đầu
Như vậy, có thể thấy rằng dân gian quan niệm đàn bà nhiều tóc là tốt tướng. Ngược lại, đàn ông ít tóc mới hay, trừ trường hợp:
Cái sọ trọc như không có tóc
Kém công danh lao lực về sau
Hàm răng cũng là nơi để người bình dân đánh giá chân dung con người.
Nhưng lời dành cho phái mạnh:
Trai mà có cặp răng nanh
Gan dạ , chịu đựng, khôn lanh đủ điều
Dành cho thiếu phụ:
Răng cao, miệng nhỏ: điêu ngoa
Răng thấp môi kín: thương cha nhớ chồng
Một câu khác cũng gần tương tự, nhưng có kết hợp với những yếu tố “da trắng” và “mặt sẫm”:
Răng thưa, da trắng: gái hay
Răng thưa, mặt sẫm: đổi thay chuyện tình
1.2. Mặt, trán, má, mày …
Trông mặt mà bắt hình dong, từ quan niệm ấy, nên trong kho tàng ca dao Việt Nam không ít lần người bình dân bày tỏ cách nhận diện con người qua mặt, mày:
Mặt dài tuy nhỏ: vui chơi
Tai to mặt ngắn: chịu lời đắng cay
Ở trán, một bộ phận nằm trên khuôn mặt cũng là nơi thể hiện tính cách, đối với phái nam, dân gian nhận xét:
- Đàn ông gân trán nổi cao
Tánh tình nóng nảy, dạt dào ái ân
- Trán cao có cái đầu vuông
Văn chương, khoa bảng có nhường ai đâu
Còn đây, là lời đúc kết dành cho phận gái:
Gò má mà chẳng cân phân
Cuộc đời cam chịu lắm phần lao đao
Đúng là “má hồng - bạc mệnh”!
Má hồng, trán bóng có duyên
Lương tâm dẫu tốt, đừng hòng tuổi cao
Cái nhìn dành cho cả hai đối tượng:
Đàn ông trán dựng có tài
Đàn bà trán dựng lâu đài soi gương
Môi, miệng cũng là nơi có thể đoán tính người:
Môi mỏng nói điều sai ngoa
Mai sau sinh nở con ra hoang đàng
Mồm mép cũng là những bộ phận không kém phần quan trọng để người ta trông vào:
Môi dày, miệng rộng cân phân
Nhơn trung sâu rộng, tánh chơn khoan hòa
Theo sách nhân tướng xưa, thì điểm giữa môi trên và đầu mũi được gọi là nhân trung
Một câu ca quen thuộc:
Đàn ông miệng rộng thì sang
Đàn bà miệng rộng tan hoang cửa nhà
Xét
nội dung ngữ nghĩa, ta có hiểu cả về dáng hình của miệng rộng, lớn,
cũng có thể xem xét ở nghĩa khái quát hơn nói miệng rộng tức là chỉ
những người nhiều chuyện, lắm lời!
Nếu như câu ca trên dành cho phụ nữ, thì câu ca dưới đây không có chủ thể hiểu ở cả nữ lẫn nam đều có thể chấp nhận:
Hai môi không giữ kín răng
Là người yểu tướng, nói năng hỗn hào
Chân tướng những người khôn ngoan:
- Những người râu mép ngoảnh ra
Mép dày môi mỏng, ấy là tinh khôn
- Những người thành thật môi dày
Lại thêm ít nói lòng đầy nghĩa nhân
Cũng có khi phải kết hợp nhiều bộ phận từ dáng người đến tóc, môi, …
Người đen mà ốm lại cao
Tóc quăn, môi lớn, lao đao tháng ngày
Đến râu, lông cũng bộc lộ nhân cách.
Râu rìa, lông ngực đôi bên
Chẳng phường phản bạn, cũng tên nịnh thần
Họ không ngần ngại kết luận:
Đàn ông mà kém bộ râu
Văn chương cũng dở, công hầu đừng mong
Nếu râu là bộ phận không thể thiếu cho bậc nam nhi, thì ngược lại nhũ hoa là bộ phận quan trọng không kém của người phụ nữ, bởi thiên chức của nó:
Đàn ông không râu bất nghì
Đàn bà không vú lấy gì nuôi con
Nơi cửa sổ của tâm hồn là đôi mắt, người bình dân cũng dành những nhận định xác đáng:
Người khôn con mắt đen sì
Người dại con mắt nửa chì nửa than
Một câu ca khác gần tương tự về nội dung như thế:
Người khôn con mắt dịu hiền
Người dại con mắt láo liên nhìn trời!
Câu ca dành để xem nam tướng:
Trán cao, mắt sáng phân minh
Là người học rộng, công danh tuyệt vời
Con mắt của kẻ vô nghì, ham mê tửu sắc:
Mắt tròn dưới mí láng sưng
Là tên tửu bác, không ngừng chơi đêm
Mũi cũng thể hiện được tính cách chủ nhân của nó:
Lỗ mũi mỏng, đầu cong, nhọn hoắc
Ắc lòng tham, hiểm độc gian phi
Tướng này đức đã suy vi
Nếu không tu thiện, hậu thì khó toan
Hay:
Lỗ mũi mà hỉnh ngửa lên
Bạc tiền chồng chất một bên chẳng còn
1.3. Ngoài những sắc diện đã giới thiệu, chúng ta còn thấy dân gian nhìn nhận ở các bộ phận khác trên cơ thể con người:
Một câu ca chỉ đơn thuần nói về hình thể:
Hàm rộng, miệng cọp: anh hùng
Hàm rắn, miệng chuột: bất trung vô nghì
Nhìn thân hình cũng có thể biết:
- Những người béo trục béo tròn
Ăn vụng như chớp đánh con cả ngày
- Ngồi khòm đầu gối quá tai
Là người cực khổ chẳng sai chút nào
Ở phụ nữ, dáng vẻ không thể chê vào đâu được:
Những người thắt đáy lưng ong
Vừa khéo chiều chồng, lại khéo nuôi con.
Bộ phận dưới của tai, theo dân gian cũng bộc lộ nhân cách:
Dái tai như hột châu thòng
Có thành, có quách, dày, hồng sắc tươi
Thiệt người phú quý thảnh thơi
Phong lưu tao nhã trên đời chẳng sai
Đến nốt ruồi cũng quyết định ít nhiều, …
Mụt ruồi màng tang cả làng ăn thép.
Mụt ruồi bên mép, ăn thép cả làng,
Ngón tay, bàn chân cũng là những bộ phận khác trong cơ thể của con người, góp phần hình thành tính cách.
Những người có tướng mạo tốt:
- Ngón tay thon thỏn búp măng
Tánh tình khoan nhã, thơ văn đủ mùi
- Bàn tay đỏ ửng như son
Không người danh tướng cũng con học hành
- Thông minh, học giỏi, anh tài
Ngón (tay) nhỏ mà dài tựa đọt hành non
Những con người không ra gì, thể hiện ở tay, chân:
- Bàn tay ngang lại lắm lông
Là người nhục dục ắt không phải vừa
- Móng tay mỏng, nhọn: cơ cầu
Tâm tư hiểm độc, hay xâu của người
- Đàn bà chân thẳng ống đồng
Khó con mà lại sát chồng, nguy nan
Dân gian cảnh báo hãy tránh xa!
2. Đoán tính cách con người qua hành động đi đứng, ăn uống, tiếng nói, giọng cười
Nhưng người khôn ngoan bộc lộ qua lời nói:
Chim khôn kêu tiếng rảnh rang
Người khôn nói tiếng dịu dàng dễ nghe.
Bên cạnh đó, chân tướng của những người mà dân gian cho là “không ra gì” biểu hiên qua hành động đi đứng, chưa nói đã cười của họ:
Những cô chưa nói đã cười
Chưa đi đã chạy là người vô duyên
Một câu khác tương tự:
Vô duyên chưa nói đã cười
Chưa đi đã chạy là người vô duyên
Đến khi có chồng rồi, tính cách kia không sửa đổi, điều chỉnh thì chẳng những “vô duyên” mà tác hại còn nặng nề hơn:
Đàn bà chưa nói đã cười
Lương duyên vất vả, cuộc đời truân chuyên
To tiếng cũng là chân dung những phụ nữ không ra gì ở mai hậu:
Vai ngang, mặt lớn, tiếng to
Nhiều chồng mà lúc về già vẫn không
Cùng trong hành động đi, đứng, ta còn gặp hàng loạt câu ca khác:
- Ra đi chân bước nhẹ nhàng
Là người hiếu khách, rõ ràng yên vui
- Bước chân thình thịch, cúi đầu
Bôn ba đây đó, dãi dầu nắng mưa
Cùng một dáng đi, nhưng nam xấu, nữ tốt:
Tướng đi chân bước hai hàng
Nàng thì rộng lượng, còn chàng tiểu tâm
Kết hợp diện mạo, ăn nói, hành động:
Lưng dài vai mập ba gang,
Ăn nhai nửa miệng: khô khan chai lười
Dáng một “hiền nhân”
Mắt ngước, chân bước nhẹ nhàng
Tướng đi khang nhã, rõ ràng hiền nhân
Nhút nhát bộc lộ sự thiệt thòi:
Chưa nói mà đã thẹn thò
Phải chịu thiệt thòi trong việc làm ăn
Hay nhẹ hơn, đây là những hành động chỉ những người luôn luôn sầu tư, ảo não:
Những người chép miệng thở dài
Chỉ là sầu khổ bằng ai bao giờ
Kết hợp cả diện mạo và lời nói, chân tướng của kẻ khôn ngoan:
Khao khao giọng thổ tiếng đồng,
Quăn quăn tóc trán là dòng khôn ngoan.
Giọng nói của người hiểm độc:
- Tiếng nói rít qua kẽ răng
Là người nham hiểm sánh bằng hổ lang
- Những người, lẩm bẩm một mình
Giàu sang chẳng được, lại sinh kém tài
Cũng có khi cùng một gam “giọng nói” nhưng nam thì tốt, mà nữ thì bị xã hội phê phán:
Giọng nói răm rắp tiếng dư
Trai thì can đảm, gái ư gan lỳ
Và “tiếng nói” để nhận diện phụ nữ:
Đàn bà lanh lãnh tiếng đồng
Một là sát chồng, hai là hại con
Hoặc những nam nhân mà mang nhiều “nữ tính”:
Trai mà nói giọng đàn bà
Tánh tình nhu nhược, còn là long đong
Ăn trông nồi, ngồi trông hướng,
dân gian đã căn dặn hậu sinh như thế. Qua đó, có thể thấy rằng không
chỉ trong “ăn nói” mà ngay trong hành động ăn uống cũng góp phần thể
hiện tính cách.
Ăn uống khoan thai là người thanh cao
Ăn uống nhồm nhoàm là người thô tục
Một người có tài “mồm mép”!:
Trán cao, miệng rộng, mũi dài
Có khoa ăn nói, ít ai sánh bằng
3. Nhìn tướng người và thể hiện thái độ bằng những quan hệ ứng xử
Từ tướng mạo, người bình dân đưa ra hướng ứng xử trong giao tiếp. Tuỳ theo đối tượng, khen chê, trọng khinh được đưa ra.
Đối với với người dịu dàng dễ thương mến
Chẳng tham nhà ngói rung rinh
Tham vì một nỗi anh xinh miệng cười
Miệng cười em đáng mấy mươi
Chân đi đáng nén miệng cười đáng trăm
Những người con mắt lá răm
Lông mày lá liễu đáng trăm quan tiền
Lối
so sánh vừa khéo léo, tế nhị đã bộc lộ được tất cả những gì người nói
muốn nói! Nhưng người có “cao” tướng, ắt hẳn sẽ có hạnh phúc
Đàn ông gối dụm, chân chàn
Chẳng cô gái đẹp cũng nàng nết na
Còn đây, nhưng người mà theo dân gian phải tránh xa:
- Chim sa, cá nhảy chớ nuôi
Những người lông bụng chớ chơi bạn cùng
- Mắt trắng, môi thâm, da thiết bì
Người nhiều lông bụng: vô nghì chớ thân
Hay:
Những người tai mỏng mà mềm
Là phường xấc láo, lại thêm gian tà
Dáng mạo cũng báo trước cho biết những người khó thuỷ chung
- Mi nhỏ như sợi chỉ mành
Tình trong chưa thắm, ngoại tình đã giao
Tính cách không ra gì:
Những người béo trục béo tròn
Ăn vụng như chớp đánh con cả ngày
Những người mặt nạc đóm dầy
Mo nang trôi sấp, biết ngày nào khôn.
- Đàn bà vú lép, to hông
Đít teo bụng ỏng, cho không chẳng cầu
- Những người ti hí mắt lươn
Trai thì trộm cướp, gái buôn chồng người
- Những người mặt nặng như mo
Chân đi bậm bịch, có cho chẳng thèm
Những kẻ bảo thủ, không có ý cầu tiến:
Những người tai ngửa ra sau
Tướng hèn mà lại cứng đầu, chậm nghe
Trên diện mạo đôi lúc chỉ cần đảo vị trí, tính tình cũng quay ngược hẳn ở hai chiều khác nhau:
Mắt dài, mày ngắn: bất bình
Mày dài, mắt ngắn: đệ huynh vẹn toàn
Xem ánh mắt, dân gian không ngần ngại bày tỏ với những cô gái “vô duyên”:
- Con lợn mắt trắng thì nuôi
Những người mắt trắng đánh rồi đuổi đi
- Miệng rộng, môi mỏng, liếc ngang
Con gái như thế chẳng màng làm chi
Dành cho kẻ “sáng say, chiều xỉn”
Lờ đờ như người say rượu
Mắt đỏ hoe, phải liệu mà chơi
Cũng có người mà ngay trong tướng mạo như đã báo trước những điều bất hạnh:
Kẻ nào trống giữa bàn chưn
Hổng không đụng đất thì đừng chơi xa
4. Những nhận con người qua công việc
Ở
một cấp độ khác, người bình dân thể hiện thái độ của mình qua việc nhìn
nhận đánh giá về công việc thường nhật. Chúng tôi chỉ dừng lại ở thái
độ mỉa mai, phê phán những hiện tượng lười biếng, dành cho những hạng
người vô tích sự trong cuộc sống.
Dân
gian cho rằng người phụ nữ chu đáo, đáng trọng là người biết tảo tần,
đảm đang, có chồng phải “gánh giang san nhà chồng”, nên họ khẳng khái
dành cho những kẻ “ngồi lê đôi mách”
Đàn bà yếu chân mềm tay
Làm ăn chẳng được lại hay nỏ mồm
Họ quả quyết chắc chắn rằng:
Đàn bà không biết nuôi heo là đàn bà nhác
Đàn ông không biết buộc lạt là đàn ông hư
Và nặng lời chế giễu:
Làm trai cho đáng thân trai
Khom lưng cố sức gánh hai hạt vừng
Ăn no rồi lại nằm khoèo
Nghe giục trống chèo bế bụng đi xem
Chân dung của những con người vô dụng:
Chú tôi hay tửu hay tăm
Hay nước chè đặc hay nằm ngủ trưa
Ngày thì khấn những ngày mưa
Đêm thì ước những đêm thừa trống canh
Hay:
- Chồng người cưỡi ngựa bắn cung
Chồng em thì lấy dây thung bắn ruồi
- Chồng người đi ngược về xuôi
Chồng em ngồi bếp sờ đuôi con mèo, …
5. Kết luận
Qua
các cung bậc nhìn nhận đánh giá con người qua tướng mạo chúng ta thấy
đời sống tinh thần của người bình dân hết sức đa dạng, phong phú.
Từ
đó, mở rộng vấn đề chúng ta nhận thấy chức năng của thể loại ca dao –
dân ca không chỉ dừng lại ở cấp độ nghi lễ hay trữ tình, nó còn phản ánh
đầy đủ các biểu hiện, các khía cạnh trong đời sống tâm hồn người bình
dân. Mảng ca dao tướng mạo – tính cách vừa là kinh nghiệm sống, kinh
nghiệm ứng xử trong các mối quan hệ ở cánh đồng thửa ruộng, thôn quê tự
ngày xưa ấy!
Đã
nói là đoán và xem tướng mạo, như chúng tôi đã đề cập ngay trong phần
đầu bài viết, nó có thể đúng, cũng có thể sai, song đúng hay sai gì thì
những lời ca ấy vẫn tồn tại, vẫn có sức sống lâu bền, sống bằng cách của
riêng nó. Tự trong lòng ca dao, dân gian cũng tự nhận định và đánh giá
nội dung này:
Sông sâu sào vắn dễ dò
Đố ai lấy thước mà đo lòng người
Hay:
Vẻ cọp chẳng vẻ được xương
Hoạ chăng chỉ thấy mấy đường ngoài da
Xin
mượn lời hát đối đáp sau đây để thay lời kết luận với hàm ý muốn nhắc
lại những cách đánh giá, nhận định về tướng mạo không ít nội dung bị tư
tưởng chủ quan của người trong cuộc quyết định!
- Má bánh bầu xem lâu muốn chửi
Mặt chữ điền tiền rưỡi muốn mua
- Má miếng bầu coi lâu càng thắm
Mặt chữ điền xấu lắm ai ơi!./.
